گنبد علویان

این بنا در سیر ارایه نمونه معماری اسلامی و ایرانی بی نظیر و بی مانند است و از نمونه های منحصر به فرد معماری ایران زمین میباشدکه در شهر زیبای همدان قرار گرفته و میراث دار پیشینه اعتقادی مردمان همین دیار است که مورد توجه محققان بوده است و مسلما در جای جای باور های مردم همدان جایگاه بس رفیع و بی مانند دارد چنانکه اشعاری به صورت عامیانه در مورد این بنا ذکر می شود که از این اشعار می توان به شعر: ((دلا دوشم دلا دوشم دلا دوش به حق گنبد سبز سیه پوش)) اشاره کرد.

بنای گنبد علویان که تا چندی پیش در محدوده دبستانی کوچک در بافت قدیمی شهر مجالی برای شناساندن معماری منحصر به فرد خود نداشت اکنون پس از آزاد کردن بافت پیرامون و تجهیز محدوده آن در وضعیت مناسب تری قرار گرفته و به دلیل معماری وی‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ژه و تزیینات بسیار پیچیده گچی آن در خور معرفی است.

موقعیت مکانی

گنبد علویان در چهار باغ علویان در نزدیکی میدان امامزاده عبدالله شهر همدان قرار دارد.این گنبد از سمت شمال در خیابانی که میدان عین القضات را به میدان امامزاد عبدالله ختم می کندقرار گرفته است و ازسمت جنوب با خیابان باباطاهر و از شرق با خیابان اکباتان محصور شده است.

تاریخچه

بر اساس شناسنامه فنی بنا، گنبد علویان یکی از یادمان های متعلق به اواخر دوره سلجوقیان در قرن ششم هجری است، که توسط خاندان علویان ابتدا به عنوان مسجد احداث شد و سپس در دوره های بعد با ایجاد سردابی در زیر زمین، به مقبره آن خاندان تبدیل شده است.

علت نامگذاری این بنا به گنبد علویان این بوده است که در گذشته های دور دارای گنبد بوده، گر چه در اثر گذشت زمان، گنبد آن فرو ریخته است. از سوی دیگر، علاقه شدید مردم به سادات و دوستداران علی (ع) و مدفون بودن دو تن از خاندان علویان در این بنا، از دلایل دیگر آن بوده است.

گنبد علویان به اعتبار تحقیقات باستان شناسان بنایی مغولی یا به عبارتی سلجوقی تکامل یافته است.این گنبد به دلایلی چند واز جمله ویژگی های منحصر به فرد کالبدی وظرافت تزیینات استثنایی آن همواره مورد توجه ویژه محققان قرار داشته .پورفسور آرتور اپهام پوپ به خصوص به این بنا عنایتی خاص نشان داده و در هنگام قیاس با معماری دوره های پیشین چنین گفته است:معماری مغول ایلخانی با پیشینیانش نزدیکی دارد و در واقع رشد همشکل سبک ها و شیوه های قبلی سلجوقی است ارتباط میان این دو سبک چنان نزدیک است که در برخی موارد مانند گنبد علویان همدان عقاید در مورد سلجوقی یا مغولی بودن بنا متفاوت است ولی به طور کلی معماری مغولی دارای یک خصلت ویژه خود بود و در بسیاری جنبه ها با کارهای سلجوقی تفاوت داشت.گر چه در بنای مغولی یک مقیاس عظیم به کار رفت اما آنها در عین حال خیلی سبک ترند ....به طور کلی در این معماری سختی و خشنی کاهش یافته فضاهای خالی بیشتر شده و روشنایی افزون تر و بهتر طراحی شده است.

نقشه بنای چهار ضلعی و گوشه های آن دارای لبه های ستاره ای شکل است . دیوار های این مقبره مکعب شکل بوده ، تا خط آغاز گنبد باقی مانده ولی خود گنبد فرو ریخته و از بین رفته است . اداره کل باستان شناسی در سال 1317 شمسی به نحوی اساسی نسبت به تعمیر آن ـ تا حدی که بااصول تعمیر آثار قدیم متناسب بود ـ اقدام کرد و بر روی آن پوششی از چوب و شیروانی ترتیب داد که اکنون بر قرار و مورد پسند خاطر علاقه مندان آثار تاریخی است. این مقبره باآجر ساخته شده است و از کف زمین بلند تر است و مانند دیگر مقبره های چهار ضلعی بر روی سکوی قرار گرفته که داخل سکو را طبقه زیرین مقبره شامل می شود در محوطه جلو خان مقبره پله های سنگی که تعداد انها به نه عدد می رسد به چشم می خورد.

امروزه به دوراین بنای تاریخی حصارکشی انجام شده است وازطرف سازمان میراث فرهنگی حفظ و نگه داری می شود و در طی سال های گذشته مرمتهای چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب بر روی این بنای تاریخی انجام شده است.

این اثر یکی از شاهکارهای معماری و گچ بری بعد از اسلام در همدان است، و طی شماره ۹۴ در تاریخ ۱۵/۱۰/۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

معماری

گنبد علویان از لحاظ هنر گچبری و آجرکاری از آثار ارزشمند و کم نظیر سده های میانی دوره اسلامی (سده های 6و 7هجری) است.شکل ظاهری آن شبیه گنبد سرخ مراغه است که در سال 542 هجری قمری ساخته شده و ابعاد داخلی آن (8متر در 8متر ) و تزیینات غنی و متراکم و در عین حال راز آمیز و چشم نواز درون بنا تا حدودی مشابه بنای گنبد حیدریه قزوین است که از بنا های اوایل قرن 6 هجری قمری است .بنابراین گنبد علویان همدان را هم باید از آثار معماری آرامگاهی این دوران به شمار آورد.

بنا به صورت مکعبی 4ضلعی در ابعاد 8/12 در 5/12 متر و ارتفاع 5/11 متر ساخته شده و 4 جرز ستون مانند به ارتفاع 5/9 متر با قطری قریب به 2 متر و شبیه برجهایی در 4 گوشه آن را در میان گرفته اند .هر یک از برجها دارای 5 طاق نمای فرو رفته مثلثی به ارتفاع8 متر و عرض 1 متر و عمق 5/. متر است که از حیث مقطع جرزها را به صورت نیمی از یک ستاره هشت پر در آورده است.

در جبهه شمالی بنا طاق نمایی جناغی از نوع 5و 7 و به ارتفاع 10 متر و عرض حدود 5/5 متر دیده می شود .درون آن قابی مستطیل شکل به ارتفاع 60/5 و عرض 90/3 به صورت بر جسته قرار دارد.ورودی رفیع بنا در هیبت طاقی جناغی به عرض 6/1 و ارتفاع 40/3 متر جلوه ای ویژه به آن می بخشد.

بر فراز ورودی و درون کادر مستطیل شکل گچبری های بر جسته لانه زنبوری شامل گل و بوته های در هم پیچیده به شکل زیبایی خود نمایی می کند. بر حاشیه خارجی کادر نیز کتیبه ای گچبری شده مشتمل بر آیاتی از قرآن مجید به خط کوفی مشاهده می شود. پیشانی طاق نما را نیز گچبری مثلثی و ستاره ای شکلی به صورتی بدیع تزیین کرده است.

حد فاصل طاق نما و برجهای پیرامونی را دو سطح مستطیل شکل هم ارتفاع با کل بنا و به عرض 80 سانتی متر پوشیده از تزیینات گچبری و نیز دو سطح نیم دایره که با آجرهای راسته و خفته تزیین شده اند زینت می بخشند.اضلاع غربی و شرقی ساختمان هر کدام دارای دو طاق نما به ارتفاع 5/8 و عرض 4متر است که درون آنها با برجسته کاریهای آجری مشتمل بر طرحهای تو در تو لوزی شکل تزیین شده است.

بر فراز طاق نما ها و قسمتهای انتهایی برجها بقایایی از کتیبه ای آجری و بر جسته به خط کوفی مشتمل بر آیات نخستین سوره (دهر) مشاهده می شود .

سطح شبستان ورودی بنا در مقایسه با زمینهای اطراف و دیوارهای خارجی آن در ارتفاعی معادل 2/1 متر واقع شده و در حال حاضر 7 پله ارتباط بیرون و داخل بنا را میسر می کند.

در هر کنج بنا دو طاقچه رفیع و نیز دو طاق نما در اضلاع غربی −شرقی پوشیده از طرحهای انبوه و بسیار زیبای گچبری دیده می شود .محراب گنبد نیز که در ضلع جنوبی واقع شده با تزیینات بدیع گچبری بر غنای این اثر افزوده است . معدود نورگیرهای مرتفع و مجاور سقف روشنایی مناسبی به محوطه داخل بنا می دهند.

راه پله های کم عرض از درون برج شمالی شرقی دسترسی به سقف و نیز راه پله ای که به صورت غیر متعارف درون محراب ایجاد شده راه یابی به سرداب اشکوب زیرین را میسر می کند . سرداب کوچک مدفن دو تن از بزرگان خاندان علویان است.فضای داخلی آن از 6 حجره با طاق نمای جناغی تشکیل شده و قبر ها به شکل حجمهای مکعب مستطیل شکل پوشیده از آجرهای لعابدار فیروزه ای در مرکز آن قرار گرفته اند.

به دلیل تخریب گنبد اصلی بنا در گذشته ای نا معلوم به نظر می رسد هنوز مرمتهای انجام شده در 68 سال قبل (سال 1317) و پوششی که با سقف شیروانی برای جلو گیری از انهدام بنا بر فراز آن تعبیه شده همچنان باید باقی بماند چون تا کنون مدرک مستند و نقشه ای که گویای چگونگی وضعیت گنبد فوقانی این آرامگاه باشد به دست نیامده است. از همین رو مستند سازی و شکل دهی مجدد پوشش این بنا هنوز میسر نشده است .

نظرات شما عزیزان:

موضوعات مرتبط: جهانگردی و ایرانشناسی ، ،
برچسب‌ها: